پیکار با ستم نشان یقین

حضرت علی علیه السلام علاوه بر این که تمام زندگی خویش را در پیکار با ستم سپری کردند همواره به پیروان خود تاکید می فرمودند که از هر راه ممکن به مبارزه با آن بپردازند تا بساط ستم و بی عدالتی از سطح جامعه زدوده شود و عدالت حاکمیّت یابد. آن حضرت برای مبارزه با ستم، مراتبی را به این شرح ذکر می کنند: «ای گروه مومنان، هر کس ستم یا کار زشتی ببیند که مردم را به سوی آن می خوانند و به قلبش آن را انکار کند سلامت را اختیار کرده است. اگر در واقع بیشتر از آن قدرت نداشته باشد گناهی متوجّه او نیست و آن کس که با زبان و بیان به مبارزه برخیزد پاداش الهی خواهد داشت و آن کس که با شمشیر به سرنگونی سُلطه ظالمان برخیزد به راه راست هدایت یافته و نور یقین در قلب او تابیده است».

ظلم آفت اقتدار

برای باقی ماندن قدرت و اقتدار هر حکومتی و هر حاکمی اسباب ویژه ای لازم است که اگر رعایت شوند توانمندی و انسجام و قدرت آن اشخاص و حکومت ها تداوم پیدا می کند و در نتیجه آنان بر مشکلات و دشمنان خود پیروز می شوند و موانع موجود بر سر راه پیشرفت و ترقی خودشان را برطرف می سازند. اما اگر از آن امور غافل شوند بدون تردید طولی نمی کشد که اقتدار و عظمت آنان از بین می رود. از جمله آفت های مهم هر حکومتی ستمگری و عدول از عدالت و طغیان و سرکشی است. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «آفت اقتدار ستم و طغیان است».

ستم و شکست

شکست یا پیروزی در حوادث با نتیجه و پی آمد نهایی آنها مشخص می گردد و از طرف دیگر پیروزی واقعی آن است که کار انجام شده در نیل به سعادت حقیقی و دست یابی به کمالات انسانی مفید واقع شود. بر این اساس دست یابی به اهداف از راه پایمال کردن حقوق دیگران نه تنها پیروزی محسوب نمی شود، بلکه علی رغم دست آوردهای ناچیز مادی و دنیوی شکستی بزرگ محسوب می گردد. چون آلوده شدن به ستم در دنیا آثار ناگواری نظیر کوتاهی عمر و در آخرت حسرت و پشیمانی به بار می آورد. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «ظلم و سرکشی سبب شکست و زمین گیر شدن مردان و نزدیکی مرگ و کوتاهی عمر انسان می شود».

بدترین نوع ظلم

گرچه هر گونه تجاوز از حقّ و عدول از مسیرِ درست انجام کارها ظلم و تعدّی به حساب می آید، امّا با توجّه اثری که هر یک از آنها در پی دارند، میزان زشتی آنها با همدیگر فرق می کند. به عبارت دیگر همانگونه که کارهای نیک از نظر اهمیّت با یکدیگر فرق دارد و برخی خوب و بعضی دیگر خوب تر و خوب ترین خوانده می شوند، به همین ترتیب کارهای زشت و نامناسب نیز در بدی با هم فرق دارند. علی علیه السلام ظلم را دارای انواعی می دانند و برای ظالم ترین اشخاص و بدترین نوع از ستم ها نشانه های ذکر می کنند. ایشان می فرمایند: «ستمگرترین مردم آنانی هستند که به کسانی که در حقّ آنها عدل و انصاف را رعایت می کنند ستم روا دارند. و بدترین نوع ستم آن است که در به جای آوردن حقوق الهی کوتاهی کنی و آن حقوقی را که خدا به گردن تو نهاده است به جای نیاوری».

نکوهش ستمگری

در مجموعه رهنمودهای امیرالمؤمنین علیه السلام برای ستم آثار زیان بار فردی و اجتماعی فراوانی نقل شده است؛ از جمله این که ستم بر شمار دشمنان و مخالفان انسان می افزاید، طول عمر را کوتاه می کند، برکت را از زندگی و ثروت برمی دارد، شیرینی و شادابی و نشاط دوران زندگی را به تلخی و غصه و حسرت مبدّل می سازد و گذشته از همه اینها، بدترین و دردناک ترین اثر بیداد و ستم آن است که انسان علاوه بر دنیا، در آخرت نیز دچار عذاب ناشی از ستم خواهد بود؛ به عبارت دیگر افراد ستم دیده چند صباحی بیشتر گرفتار آثار تلخ بیداد نمی شوند، در حالی که خود ستمگران همیشه گرفتار نتیجه عمل ظالمانه خود خواهند بود. علی علیه السلام در این باره تصریح دارند: «زنهار از ستم گری! زیرا ستم از کسی که به او ستم زایل می شود، ولی وزر و بال آن همیشه با تو باقی خواهد ماند».

ستم، ویران گر قلب

در اغلب آموزه های دینی و رهنمودهای اولیای الهی بر ضرورت توجّه به حفظ سلامت قلب و پاک سازی آن از انواع آلودگی ها تاکید شده است؛ زیرا زیان بارترین پیامد گناهان به خطر انداختن سلامت قلب و بی اثر ساختن آن در تشخیص حقایق و راه صحیح از بی راهه است. در بخشی از سخنان علی علیه السلام به آثار منفی بیداد بر قلب و روح آدمی اشاره شده و آمده است: «از ستم کردن دوری کنید چون ستمگری سلامت دل های شما را تباه می سازد».

ستم وسیله تباه دین و دنیا

همان گونه که از عدل در روایات به عنوان وسیله آبادی دین و دنیا یاد می شود از بیداد نیز به عنوان مهم ترین عامل تباه کننده دنیا و دین و اعتقادات آدمی یاد شده است؛ چون ستم نظام و انسجام کارها را بر هم می زند و سامان درست امور را زیر و زبر می کند. از جمله زیان بارترین آثار چنین پیشامدی کوتاهی در انجام وظایف دینی است و روشن است که با ایجاد اختلال در تکالیف دینی و به فراموشی سپرده شدن ارزش های الهی اساس و کیان جامعه با خطر مواجه می گردد. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «ستمگری دین و دنیای آدمی را تباه ساخته، عیب و کاستی های آن را در نظر عیب جویان آشکار می سازد».

بیداد عامل شورش و در به دری

در جامعه ای که سیاست های غیر عادلانه و ستمگرانه حاکمیّت یابد انواع ناهنجاری ها و رفتارهای غیر انسانی شیوع پیدا می کند و تداوم این وضع در نهایت زندگی را بر مردم مشکل می سازد و آنان را وادار به یکی از دو کار می کند: یا آنها دست به مهاحرت می زنند و خانه و کاشانه خود را برای در امان ماندن از آزار و اذیّت ستمگران ترک می کنند تا به زندگی ای آرام و به دور از روش های ظالمانه دست یابند یا در نتیجه تداوم پیش آمدهای ناشی از سلطه ستمگران کاسه صبر آنان لب ریز شده، به قیام علیه ظالمان خواهند پرداخت. علی علیه السلام در هشدار به انسان های ستم پیشه می فرماید: «از زورگویی و بیدادگری بپرهیز؛ زیرا زور گویی باعث در به دری مردم می شود و بیدادگری کار را به دست بردن به شمشیر می کشاند».

هدف حکومت علوی

امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام در تبیین فلسفه حکومت اسلامی می فرمایند: هدف از حکومت اجرای عدالت و احقاق حقوق مردم و اجرای احکام الهی و مبارزه با ستم است. بر این اساس آن حضرت از مردم می خواستند که اگر در یاریِ من کوتاهی نکنید حقّ مظلومان را از ستمگران خواهم گرفت و ظالمان را به کمک شما سر جای خودشان خواهم نشاند و به سزای اعمالشان خواهم رساند. در خطبه ای که در حضور گروهی از مردم می خوانند خطاب به آنان می فرماید: «ای مردم! به سود خودتان مرا یاری کنید. سوگند به خدا که دادِ ستم دیده را از ستمگر می ستانم و مهار ستمگر را می کشانم تا او را به آبشخور حقّ در آورم، هر چند خود نخواهد».

لزوم باز خواست از ظالم

مبارزه با ستم و یاری ستم دیده از وظایف مهمّ احاد جامعه اسلامی است و هر کس در این باره کوتاهی کند مرتکب گناه بزرگی شده است. بر این اساس بود که علی علیه السلام در هنگام پذیرش حکومت تصریح کردند: «اگر نبود حضور دسته جمعی مردم که حجت را تمام می کرد و اگر نبود پیمانی که خداوند از دانایان گرفته است که بر سیری ستمگران و گرسنگی ستمدیده ها رضایت ندهند، هر آینه مهار شتر خلافت را بر کوهان آن می انداختم». آن حضرت در جای دیگر می فرمایند: «اگر کسی در عین برخورداری از قدرت لازم، حقّ مظلوم را از ستمگر نگیرد، خداوند به کیفر این کوتاهی، توانایی او را از او باز پس می گیرد». بنابراین فرمایشِ حضرت علی علیه السلام ، یکی از راه های حفظ قدرت استفاده از آن در راه احقاق حق ستمدیدگان است.

ستم و هلاکت

ستم از جمله رفتارهایی است که زیان آن از حیطه منافع فردی تجاوز کرده، سرنوشت جوامع را هم دست خوش تحولاتی منفی می کند. ظلم نوعی انحراف از مسیر درست زندگی و صراط مستقیم و از عوامل بسیار مهمّ لغزش انسان به حساب می آید و تداوم آن موجب سلب نعمت ها و محرومیّت از برکات الهی می شود. طبق شواهد تاریخی اغلب امّت های گذشته به سبب آلودگی به ستم و در پیش گرفتن رفتارهای ظالمانه به هلاکت رسیده اند. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «ستم موجب لغزش انسان می شود و نعمت ها را سلب کرده، امّت ها را به شکست و نابودی می کشاند».

محرومیّت از بوی بهشت

بازتاب اعمال ظالمانه انسان تنها محدود به گستره کوچک دنیا نمی شود. بلکه بعد از مرگ ـ که انتقال به عالم دیگر یعنی برزخ و آخرت است ـ باز آثار زیان بار ستم با وی خواهد بود. علی علیه السلام در اشاره به نتیجه اخروی ستم می فرمایند: «از ستم کردن بپرهیز؛ چرا که انسان ستمگر در روز قیامت به کیفر آن عقاب خواهد شد و هرگز بوی بهشت به مشام او نخواهد رسید».

زشت ترین ستم

هر نوع ستم گری و هر مقدار از ستم از هر کس که سر بزند در فرهنگ اسلامی نابخشوده است؛ امّا ستم نیز با توجه به نوع و مقدار پیامدهای زیان باری که دارد گونه های متفاوت دارد. بر این اساس بدترین نوع ستم آن است که آثار تخریبی فراوان داشته باشد و از حیطه فردی تجاوز کند و ستم به جامعه و امّت محسوب شود. در دسته ای از روایات از والیان ستمگر به عنوان بدترین مردم و از ستم و جور حاکمان که اعمال غیر عادلانه آنها ملّتی را به تباهی می کشاند به عنوان زشت ترین نوع ستم ها یاد شده است. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «والیان ستمگر بدترین افراد ملّت به حساب می آیند و هیچ ستمی ناپسندتر از ستم حاکم نیست».

ظلم بدترین مصیبت

در تعلیمات اسلامی همواره به صبر و بردباری در سختی ها و مصیبت ها سفارش شده، از عجز و ناشکیبایی پرهیز داده شده است. اما تنها مورد استثنا، صبر در برابر ظالمان است که هیچ گاه روا نیست. همه مردم موظفند جلو ستمگری را بگیرند و از آلوده شدن به ستم بپرهیزند و بر این حقیقت هم تاکید شده است که همه مصیبت ها و تلخی های زندگی پس از مدّتی به فراموشی سپرده می شود امّا ستم هرگز از یاد نمی رود. علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «انسان ممکن است مرگ فرزند را تحمّل کند و پس از آن حتی بخوابد ولی ظلم را نمی تواند تحمّل کند در نتیجه پس از آن خواب به چشم او راه نمی یابد».